سواستفاده از احساسات (emotional blackmail) نوعی آزار احساسی است که افراد برای اعمال کنترل و قدرت در روابط خود از آن بهره می‌گیرند. این رفتار می‌تواند توسط والدین، همسر، دوستان یا همکاران انجام شود و شامل تاکتیک‌هایی مانند سرزنش، خاموشی، تهدید و ایجاد احساس گناه است. تحقیقات نشان داده‌اند که سواستفاده از احساسات می‌تواند همانند آزار فیزیکی آسیب‌زننده باشد و منجر به استرس مداوم، افسردگی، اضطراب و کاهش عزت نفس شود. در این مقاله، به بررسی عمیق این پدیده، تأثیرات آن و راهکارهای مقابله با آن می‌پردازیم.
شناسایی سواستفاده از احساسات
رفتار خاموشی (Silent Treatment)
رفتار خاموشی یکی از تاکتیک‌های رایج در سواستفاده از احساسات است. در این حالت، فرد متخلف با شما صحبت نمی‌کند یا به پیام‌ها و تماس‌های شما پاسخ نمی‌دهد تا احساس ناامیدی و فشار بیشتری بر شما وارد کند. این رفتار اغلب به عنوان یک روش پرخاشگری منفعلانه برای تسلط بر شما استفاده می‌شود.
تصور کنید همکاری که همیشه با شما گرم و صمیمی بوده، ناگهان بدون دلیل مشخصی از صحبت کردن با شما خودداری می‌کند و حتی ایمیل‌های کاری شما را نادیده می‌گیرد. این رفتار می‌تواند نشانه‌ای از سواستفاده از احساسات باشد.
تاکتیک‌های گناه‌کاری (Guilt Trips)
ایجاد احساس گناه یکی دیگر از روش‌های سواستفاده از احساسات است. در این حالت، فرد متخلف سعی می‌کند با القای این احساس که شما به او یا نیازهایش بدهکار هستید، شما را تحت فشار قرار دهد.
یک مادر ممکن است به فرزندش بگوید: “بعد از همه زحماتی که برایت کشیدم و شب‌هایی که بیدار ماندم، حالا نمی‌خواهی به دیدنم بیایی؟ واقعاً که چه فرزند ناسپاسی هستی!”
دستکاری روانشناختی (Manipulation)
در این روش، فرد متخلف نقش قربانی را بازی می‌کند و وانمود می‌کند که شما باعث رنج و ناراحتی او شده‌اید، حتی اگر حقیقت این نباشد.
یک دوست ممکن است بگوید: “اگر واقعاً دوستم داشتی، هرگز با آن شخص صحبت نمی‌کردی. می‌دانی که این کار چقدر مرا ناراحت می‌کند. تو عمداً می‌خواهی به من آسیب بزنی.”
بزرگ‌نمایی مشکلات (Exaggeration)
در این روش، فرد متخلف مشکلات خود را بزرگ‌نمایی می‌کند تا شما را نسبت به آنها مسئول و مقصر جلوه دهد و شما را به انجام کارهایی که می‌خواهد وادار کند.
یک همسر ممکن است بگوید: “اگر این بار هم دیر به خانه برسی، مطمئنم که دچار حمله قلبی خواهم شد. استرس ناشی از انتظار کشیدن برای تو دارد مرا می‌کشد!”
شرم‌سار کردن (Shaming)
در این تاکتیک، فرد متخلف شما را در جمع عمومی یا در حضور دیگران شرم‌سار می‌کند تا شما را تحت فشار قرار دهد تا خواسته‌هایش را برآورده کنید.
در یک مهمانی خانوادگی، یکی از اعضای خانواده ممکن است بگوید: “واقعاً خجالت‌آور است که هنوز ازدواج نکرده‌ای. همه همسن و سال‌هایت الان بچه دارند. نکند مشکلی داری که کسی حاضر نیست با تو ازدواج کند؟”
تهدیدات و اولتیماتوم‌ها (Threats and Ultimatums)
افراد ممکن است شما را تهدید کرده یا اولتیماتوم بدهند تا شما را وادار به انجام کارهایی کنند که خواسته‌شان است. این تهدیدات ممکن است شامل مجازات، آسیب رساندن به خود یا ایجاد عواقب جدی برای شما باشد.
یک رئیس ممکن است به کارمندش بگوید: “اگر این پروژه را تا آخر هفته تمام نکنی، مجبورم اخراجت کنم. می‌دانی که اوضاع اقتصادی خراب است و پیدا کردن شغل جدید برایت غیرممکن خواهد بود.”
تاثیرات سواستفاده از احساسات
تاثیرات روانی و احساسی
سواستفاده از احساسات می‌تواند تأثیرات عمیق و طولانی مدتی بر سلامت روانی و احساسی فرد داشته باشد. این تأثیرات شامل موارد زیر می‌شود:
- استرس مداوم
- افسردگی
- اضطراب
- کاهش شدید عزت نفس
- احساس گناه مزمن
- ترس از تصمیم‌گیری
- فرسودگی روانی
مثلا فردی که مدام مورد سواستفاده احساسی قرار می‌گیرد، ممکن است دچار حملات پانیک شود، به خصوص در موقعیت‌هایی که باید تصمیمات مهمی بگیرد. این فرد ممکن است دائماً نگران باشد که مبادا تصمیمش باعث ناراحتی دیگران شود یا پیامدهای منفی داشته باشد.
تاثیرات در روابط
سواستفاده از احساسات می‌تواند روابط را به شدت تحت تأثیر قرار دهد و منجر به مشکلات زیر شود:
- ترس از صمیمیت
- مشکل در اعتماد به دیگران
- دشواری در بیان نیازها و خواسته‌ها
- الگوهای ارتباطی ناسالم
- انزوای اجتماعی
مثلا زنی که سال‌ها در یک رابطه با سواستفاده احساسی زندگی کرده، ممکن است پس از پایان آن رابطه، در برقراری ارتباط صمیمانه با دیگران مشکل داشته باشد. او ممکن است از ابراز احساسات واقعی خود بترسد یا همیشه منتظر باشد که طرف مقابل از او سواستفاده کند.
تاثیرات در محل کار
سواستفاده از احساسات در محیط کار می‌تواند منجر به مشکلات جدی شغلی شود، از جمله:
- کاهش بهره‌وری
- افزایش غیبت از کار
- استرس شغلی
- فرسودگی شغلی
- مشکلات در روابط با همکاران
- از دست دادن فرصت‌های شغلی
مثلا کارمندی که مدام توسط مدیرش مورد سواستفاده احساسی قرار می‌گیرد، ممکن است دچار اضطراب شدید شود و نتواند وظایف خود را به درستی انجام دهد. او ممکن است از ترس واکنش منفی مدیر، از ارائه ایده‌های جدید خودداری کند و در نتیجه فرصت‌های پیشرفت شغلی را از دست بدهد.
تاثیرات بر کودکان
کودکانی که مورد سواستفاده احساسی قرار می‌گیرند، ممکن است با مشکلات زیر مواجه شوند:
- اختلال در رشد عاطفی و اجتماعی
- مشکلات رفتاری
- افت تحصیلی
- اعتماد به نفس پایین
- مشکلات در روابط بین فردی در آینده
- افزایش خطر ابتلا به اختلالات روانی در بزرگسالی
مثلا کودکی که دائماً توسط والدینش مورد انتقاد قرار می‌گیرد و احساس بی‌ارزشی به او القا می‌شود، ممکن است در بزرگسالی دچار افسردگی مزمن شود و در برقراری روابط سالم با دیگران مشکل داشته باشد.
مقابله با سواستفاده از احساسات
تشخیص نشانه‌های هشدار (Spotting Red Flags)
اولین قدم در مقابله با سواستفاده از احساسات، شناسایی رفتارهای مشکل‌زا است. به نشانه‌هایی مانند تهدیدها، سرزنش‌ها، و ایجاد احساس گناه توجه کنید.
مثلا اگر متوجه شدید که یکی از دوستانتان هر بار که درخواستش را رد می‌کنید، شما را متهم به خودخواهی می‌کند یا تهدید به قطع رابطه می‌کند، این می‌تواند یک نشانه هشداردهنده باشد.
حفظ خونسردی (Staying Cool)
در مواجهه با سواستفاده از احساسات، حفظ آرامش بسیار مهم است. واکنش احساسی می‌تواند وضعیت را بدتر کند.
مثلا وقتی کسی سعی می‌کند با ایجاد احساس گناه شما را تحت فشار قرار دهد، به جای عصبانی شدن یا دفاعی شدن، نفس عمیقی بکشید و سعی کنید آرامش خود را حفظ کنید. می‌توانید بگویید: “متوجه هستم که ناراحت شده‌اید، اما من نمی‌توانم مسئولیت احساسات شما را بر عهده بگیرم.”
کنترل تصمیمات خود (Taking Control of Your Choices)
به خود یادآوری کنید که شما مسئول مشکلات دیگران نیستید و حق دارید تصمیماتی بگیرید که برای شما بهترین است.
مثلا اگر همسرتان شما را تحت فشار می‌گذارد تا شغلی را که دوست ندارید بپذیرید، به خود یادآوری کنید که این تصمیم شماست و باید بر اساس اهداف و ارزش‌های خودتان تصمیم بگیرید. می‌توانید بگویید: “من درک می‌کنم که شما نگران وضعیت مالی ما هستید، اما من باید شغلی را انتخاب کنم که در آن احساس رضایت داشته باشم.”
بیان نظر خود به صورت معقول (Sharing Your Perspective Neutrally)
از عبارات “من احساس می‌کنم” استفاده کنید تا احساسات و نیازهای خود را بدون متهم کردن دیگران بیان کنید.
مثلا به جای گفتن “تو همیشه مرا سرزنش می‌کنی”، می‌توانید بگویید: “من احساس می‌کنم وقتی اشتباهاتم مدام یادآوری می‌شود، ناراحت می‌شوم.”
دانستن زمان دوری از رابطه ناسالم (Knowing When to Walk Away)
اگر رابطه‌ای بر سلامت روانی و احساسی شما تأثیر منفی می‌گذارد، ممکن است زمان آن باشد که از آن دور شوید.
مثلا اگر یک دوست مدام شما را تحقیر می‌کند و علی‌رغم صحبت‌های شما تغییری در رفتارش ایجاد نمی‌شود، ممکن است بهتر باشد که فاصله بگیرید. می‌توانید بگویید: “متأسفانه احساس می‌کنم این رابطه برای من سالم نیست و نیاز دارم که مدتی از هم فاصله بگیریم.”
محدود کردن مواجهه (Limiting Exposure)
در برخی موارد، ایجاد فاصله فیزیکی یا احساسی می‌تواند بهترین راه برای محافظت از خود باشد.
مثلا اگر یکی از اعضای خانواده مدام شما را مورد انتقاد قرار می‌دهد، می‌توانید تعداد دیدارها را کاهش دهید یا مدت زمان تماس‌های تلفنی را محدود کنید. می‌توانید بگویید: “من شما را دوست دارم، اما نیاز دارم که زمان بیشتری برای خودم داشته باشم.”
پیدا کردن حمایت (Finding Support)
با یک دوست یا عضو خانواده مورد اعتماد درباره وضعیت خود صحبت کنید. آنها می‌توانند مشاوره و حمایت احساسی ارائه دهند.
مثلا می‌توانید به یک دوست نزدیک بگویید: “من احساس می‌کنم در رابطه‌ام مورد سواستفاده احساسی قرار می‌گیرم. می‌توانم با تو درباره‌اش صحبت کنم؟ نیاز دارم کسی به حرف‌هایم گوش دهد.”
جستجوی کمک حرفه‌ای (Seeking Professional Help)
مواجهه با آزار احساسی می‌تواند بسیار چالش‌برانگیز باشد. کمک گرفتن از یک متخصص سلامت روان می‌تواند بسیار مفید باشد.
مثال: می‌توانید به یک روانشناس مراجعه کنید و بگویید: “من در رابطه‌ام احساس می‌کنم مورد سواستفاده احساسی قرار می‌گیرم و نمی‌دانم چطور با آن مقابله کنم. می‌خواهم مهارت‌های لازم برای مقابله با این وضعیت را یاد بگیرم.”
اولویت دادن به خودمراقبتی (Prioritizing Self-Care)
مراقبت از خود بسیار مهم است. فعالیت‌هایی که باعث افزایش رفاه شما می‌شوند را در برنامه روزانه خود قرار دهید.
مثلا می‌توانید هر روز 30 دقیقه برای پیاده‌روی، مدیتیشن یا خواندن کتاب مورد علاقه‌تان وقت بگذارید. به خودتان بگویید: “مراقبت از خودم اولویت من است و این زمان را به خودم اختصاص می‌دهم تا آرامش و تعادل را در زندگی‌ام حفظ کنم.”
شناسایی مرزهای شخصی (Identifying Your Boundaries)
اولین قدم در برقراری مرزهای شخصی این است که بدانید چه چیزهایی برای شما قابل قبول است و چه چیزهایی نه.
مثلا می‌توانید لیستی از رفتارهایی که برای شما غیرقابل قبول هستند تهیه کنید. مثلاً: “من نمی‌پذیرم که کسی صدایش را برای من بالا ببرد” یا “من اجازه نمی‌دهم کسی بدون اجازه وارد اتاق شخصی من شود.”
قاطعانه اظهار نظر کنید (Asserting Yourself)
استفاده از زبان واضح، مختصر و قاطع برای بیان مرزهای شخصی بسیار اهمیت دارد.
مثلا اگر کسی مدام بدون اجازه وارد دفتر کار شما می‌شود، می‌توانید بگویید: “لطفاً قبل از ورود به دفترم در بزنید و منتظر اجازه من بمانید. این کار به من کمک می‌کند تا تمرکزم را حفظ کنم.”
بیان عواقب مشخص (Laying Out Consequences)
برای اطمینان از احترام به مرزهای شخصی‌تان، پیامدهای عبور از آنها را روشن کنید.
مثلا به یک دوست که مدام دیر به قرارهایتان می‌رسد، می‌توانید بگویید: “اگر بیش از 15 دقیقه دیر برسی، من قرار را کنسل می‌کنم و می‌روم. وقت من هم ارزشمند است و انتظار دارم به آن احترام گذاشته شود.”
استقامت در دفاع از مرزهای خود (Sticking to Your Guns)
بعد از تعیین مرزها، مهم است که در مواجهه با آزمایش و چالش‌های دیگران ثابت‌قدم بمانید.
مثلا اگر همکاری مدام از شما می‌خواهد کارهای او را انجام دهید و شما قبلاً مرز خود را مشخص کرده‌اید، می‌توانید بگویید: “همانطور که قبلاً گفتم، من نمی‌توانم کارهای شما را انجام دهم. لطفاً از من نخواهید که از این مرز عبور کنم.”
نتیجه‌گیری
مقابله با سواستفاده از احساسات نیازمند شجاعت، پشتکار و حمایت است. به یاد داشته باشید که شما حق دارید در روابط خود احساس امنیت و احترام کنید. با شناسایی نشانه‌های سواستفاده از احساسات، برقراری مرزهای سالم و استفاده از تکنیک‌های مقابله‌ای مؤثر، می‌توانید از خود محافظت کنید و روابط سالم‌تری را شکل دهید.
اگر احساس می‌کنید که در موقعیتی قرار دارید که نمی‌توانید به تنهایی از آن خارج شوید، حتماً از کمک حرفه‌ای بهره بگیرید. یک روانشناس یا مشاور می‌تواند به شما کمک کند تا مهارت‌های لازم برای مقابله با سواستفاده از احساسات را توسعه دهید و اعتماد به نفس خود را بازیابید.
به خاطر داشته باشید که تغییر و بهبود روابط زمان‌بر است، اما با تلاش و پشتکار، می‌توانید به روابطی سالم‌تر و رضایت‌بخش‌تر دست یابید. مراقبت از سلامت روانی و احساسی خود را در اولویت قرار دهید و هرگز از درخواست کمک و حمایت هراس نداشته باشید.
منابع
- Al-kreimeen, R., Alghafary, N. A., & Samawi, F. (2022). The Association of Emotional Blackmail and Adjustment to College Life Among Warned Female Students at Al-Balqa University Students. Health psychology research.
- Lo, W. Y., Lin, Y. K., Lin, C. Y., & Lee, H. M. (2022). Invisible Erosion of Human Capital: The Impact of Emotional Blackmail and Emotional Intelligence on Nurses’ Job Satisfaction and Turnover Intention. Behavioral Sciences, 13(1), 37.
- Lin, W. R., Chen, H. T., & Luo, S. T. (2020). Relationships among emotional blackmail, job frustration, turnover intention for tour leaders. Anatolia.
- Desir, M. P., & Karatekin, C. (2018). Parent- and Sibling-Directed Aggression in Children of Domestic Violence Victims. Violence and Victims, 33(5), 886-901.
- Hyde, J., & Grieve, R. (2018). The dark side of emotion at work: Emotional manipulation in everyday and work place contexts. Personality and Individual Differences, 129, 108-113.
- Waddell, C., Van Doorn, G., March, E., & Grieve, R. (2020). Dominance or deceit: The role of the Dark Triad and hegemonic masculinity in emotional manipulation. Personality and Individual Differences, 166, 110160.
- O’Malley, R. (2023). Short-Term and Long-Term Impacts of Financial Sextortion on Victim’s Mental Well-Being. Journal of Interpersonal Violence.
- Hyde, J., Grieve, R., Norris, K., & Kemp, N. (2020). The dark side of emotional intelligence: the role of gender and the Dark Triad in emotional manipulation at work. Australian Journal of Psychology, 72(4), 307-317.
- Wang, Q., Liu, Z., Bernat, E., Vivino, A. A., Liang, Z., Bai, S., Liu, C., Yang, B., & Zhang, Z. (2021). Pretending to Be Better Than They Are? Emotional Manipulation in Imprisoned Fraudsters. Frontiers in Psychology, 12, 562269.
- Doorn, J., & Koster, N. (2019). Emotional victims and the impact on credibility: A systematic review. Aggression and Violent Behavior, 47, 116-126.
